مقدمه
این آفت که بعنوان Sun Pest نیز شهرت یافته است آفت اصلی (Key pest) محصول گندم در ایران می‌باشد و علاوه بر گندم به جو نیزخسارت می‌زند. مناطق پراکنش این آفت شامل ایران و کشورهای مهم مرز ایران از جمله افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان،ارمنستان، ترکیه، عراق، سوریه، لبنان، فلسطین، قفقاز، جنوب روسیه، شرق اروپا، شمال آفریقا و عربستان می‌باشند. نام علمی این آفتEurygaster integriceps put می‌باشد. جمعیت این آفت در مناطق شمال ایران، کشورهای قفقاز و برخی دیگر از مناطق دارای آب‌و هوای مدیترانه‌ای، در مقایسه با گونه مشابه و رقیب به نام E.maura کاهش یافته است. بطوریکه هرچه شرایط اقلیمی مرطوب‌ترباشد، جمعیت گونه E.maura بیشتر می‌گردد. سابقه این آفت در ایران به زمان‌های بسیار دور باز می‌گردد. مشهور است که نادرشاه‌افشار جهت کنترل جمعیت آفت سن دستور داد تا محل‌های زمستان‌گذرانی سن که بیشتر شامل تپه‌ها و کوهپایه‌ها می‌باشند. آتش‌زده‌شود و به همین جهت سن‌های سیاهرنگ را اصطلاحٹ سن نادری، می‌گفتند.
شکل‌شناسی آفت
طول بدن این حشره بین 13ـ9 میلیمتر و عرض بدن آن بین 8ـ7 میلیمتر می‌باشد. رنگ بدن از زرد خاکستری تا قهوه‌ای مایل به سیاه‌متغیر است و گاهی برنگ سیاه دیده می‌شود. سر این آفت مثلثی شکل و در وسط آن شیار باریکی وجود دارد. این آفت دارای دو شاخک‌نخی شکل در جلو سر می‌باشد. اندازه تخم آفت معمولا 0/7 میلیمتر است و به تعداد 14 عدد بطور منظم در دو ردیف 7 عددی روی‌برگ‌های گندم یا علف‌های دیگر قرار داده می‌شود.
سن گندم دارای پنج مرحله پورگی است. پوره‌های جوان سن، به طول 1/2 میلیمتر و تقریبٹ گرد هستند. پوره‌های سنین بعدی بزرگترهستند و به تدریج زاویه بال و نیز سپرچه آن رشد می‌یابد. رنگ پوره‌ها در سن ابتدایی سیاه و در سنین بعدی آجری مات است.
سن‌های نر و ماده را از روی حلقه‌های تناسلی می‌توان از یکدیگر تشخیص داد و در سن‌های نر حلقه ششم شکم ذوزنقه‌ای شکل و لبه‌عقبی آن منحنی است و سوراخ‌های تناسلی را می‌پوشاند. در سن‌های ماده حلقه ششم شکم مدور است و از هفت قسمت کیتینی‌تشکیل می‌یابد که در حال استراحت کاملا به یکدیگر چسبیده‌اند. روی این حلقه در جهت طول یک شکاف بطور وضوح نمایان است.
سن گندم از نظر مورفولوژی به دو گروه تقسیم می‌شود:
الف. جمعیتی از این حشره که در زیستگاه‌های طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی می‌کند و ضمن تغذیه از گیاهان غیرزراعی به‌ویژه‌گندمیان و بدون آنکه پروازهای قابل ملاحظه‌ای انجام دهد. به زاد و ولد می‌پردازد. این گروه دارای اندازه بدن کوچک بوده و طول وعرض بدن آنها به ترتیب 10/5ـ8 و 6/8ـ5 میلیمتر است.
ب. گروهی که از گندم و جو تغذیه می‌کنند، به‌ویژه آنهایی که به مزارع گندم آبی حمله‌ور می‌شوند، جثه‌ای بزرگتر دارند و طول و عرض‌بدن آنها به ترتیب 2/8ـ9/8 و 7/6ـ6/2 میلیمتر است.
زیست‌شناسی
سن مادر در شرایط مساعد آزمایشگاهی بین 300 تا 556 عدد تخم می‌گذارد. این تعداد در شرایط طبیعی مساعد 114 تا 329 عدد ودر شرایط نامساعد یا دوره خاموشی 75 عدد یا کمتر است.
این آفت در تمام مناطق کشور انتشار دارد. ولی در حاشیه شمالی کشور که مرطوب است جمعیت آن در مقابل با گونه‌های رقیب آن‌یعنی E.maura کاهش می‌یابد و در مناطق مرطوب فقط گونه اخیر مشاهده می‌شود.
سن گندم هرساله دارای یک نسل است. در پایان فصل زراعی و پس از برداشت محصول سن‌های موجود در سطح مزارع به ارتفاعات وتپه‌ها مهاجرت کرده و به تغذیه بیشتر و ذخیره چربی در اماکن مزبور پرداخته و خود را برای زمستان‌گذرانی آماده می‌کنند. این پرواز به‌سمت دامنه‌های شمال کوهها و تپه‌ها، که در تابستان خنک بوده و پوشش گرامینه‌های وحشی مناسبی برای تغذیه سن دارد، صورت‌می‌گیرد. پس از تکمیل تغذیه و بتدریج با فرارسیدن فصل سرما این حشرات خود را به دامنه‌های جنوبی کوهها که به سمت آفتاب است‌رسانیده و در ارتفاع کمتری مستقر شده و پس از مدتی تغذیه و در زیر بوته‌های گون، درمنه و سایر گیاهان بوته‌ای وحشی زیر تخته‌سنگ‌ها و پناهگاه‌های مختلف دیگر پنهان شده و بتدریج به خواب زمستانی فرو می‌روند. در اواخر زمستان و اوایل بهار که شیب‌های‌جنوبی تحت تابش آفتاب زودتر از قسمت‌های دیگر گرم می‌شوند سن از خواب زمستانی بیدار شده و مدتی در همان محل به تغذیه ازگرامینه‌های وحشی پرداخته و بتدریج در فروردین و اردیبهشت به سوی مزارع غلات در دشت‌های مجاور پرواز می‌کنند. پرواز یامهاجرت سن از کوه به مزارع اصطلاحٹ ریزش سن گفته می‌شود. تاریخ دقیق ریزش سن بسته به سرد یا گرم بودن سال و منطقه متفاوت‌بوده و در همدان در نیمه سوم فروردین ماه است. طول مسافت پروازی سن حدود 30 تا 35 کیلومتر بوده و در فاصله 40 کیلومتر یابیشتر از اماکن زمستان‌گذران دیده نمی‌شود.
علل عمده نوسان جمعیت سن، عوامل جوی است که باعث ایجاد دو دوره طغیان و خاموشی به شرح زیر می‌شود:
الف. سال‌های طغیان: اگر هوا در بهار ملایم و در تابستان بتدریج گرم شود و در پاییز خنک و در زمستان تغییرات ناگهانی و شدید دمایی‌دیده شود، طی چند سال برای سن گندم شرایط دمایی و تغذیه‌ای مناسبی ایجاد می‌شود که منجر به طغیان سن گندم می‌گردد و سن‌تخم بیشتری تولید می‌نماید.
ب. سال‌های خاموشی: اگر هوا در بهار سرد و بارانی و دارای تغییرات جوی زیادی شود و هوای تابستان معتدل و دارای ریزش باران‌تابستانه باشد، رشد و نمو گندم و سن با توجه به عوامل جوی هم‌آهنگ نمی‌گردد، همچنین اگر هوای پاییز ملایم و هوای زمستان بدون‌ریزش برف باشد و اواخر زمستان و اوایل بهار نیز حرارت هوا متغیر و توام با وزش باد گردد. طی چند سال میانگین تخمریزی سن گندم‌هرسال کم شده و جمعیت بسوی خاموشی گرایش می‌یابد.
قبلا دوره طغیان سن گندم را هفت و هشت ساله می‌دانستند. ولی در سال‌های اخیر و بعلل مختلف از جمله کشت وسیع گندم در کشور،سمپاشی‌های گسترده علیه سن گندم و بهم‌خوردن تعادل جمعیت آفت با دشمنان طبیعی آن باعث گم شدن این دوره شده (که در واقع‌طغیان و خسارت سن هرساله مشاهده می‌شود) ولی شدت آن توزیع شده است.
طرز خسارت
سن گندم به سه روش خسارت ایجاد می‌کند. الف) خسارت سن مادر، که به خسارت حشرات نر و ماده‌ای که پس از زمستان‌گذرانی دراوایل بهار در مزارع ریزش می‌کنند اطلاق می‌شود. سن در این مرحله با مکیدن شیره ساقه و برگ‌های جوان و سبز و جوانه‌های گندم‌باعث ضعف بوته‌ها، پیچیدگی و خشک شدن برگ‌ها و سفید شدن خوشه‌ها از محل تغذیه یا فرو بردن خرطوم سن می‌شود. ب)خسارت پوره‌های سن، که برای رشد و نموشان، از برگ، ساقه و شیره دانه‌های نرم گندم تغذیه می‌کند. اوج خسارت سن گندم مربوط به‌تغذیه پوره‌های رشد یافته مانند سن چهارم و پنجم پورگی است که باعث لاغری و چروکیدگی دانه گندم می‌شود. ج) خسارت حشرات‌بالغ نسل جدید که از کامل شدن رشد پوره‌ها ایجاد شده‌اند. اگر در برداشت گندم تاخیر صورت گیرد، بالاترین خسارت سن گندم در این‌مرحله خواهد بود. در این زمان خوشه‌های گندم تقریبٹ رسیده و محصول در دست برداشت است. خسارت در این مرحله باعث پوکی‌خوشه‌ها می‌شود، بنابراین باید هرچه سریعتر محصول برداشت گردد تا این نوع خسارت بوجود نیاید. بدین منظور برداشت دومرحله‌ای گندم پیشنهاد می‌شود.
پیش‌بینی وضعیت سن گندم
سن گندم از تاریخ پرواز به کوهستان تا بازگشت به مزارع، طی 9 ماه از سال تا حدود زیادی به چربی بدن خود وابستگی دارد، بنابراین‌چربی، نقش اساسی را در بقای حشره دارد. چربی بدن سن‌ها از نمونه‌برداری و میانگین‌گیری از وزن 30 تا 50 عدد سن بدست می‌آید.خصوصیات جسمی سن برحسب وزن بدن سن ماده تعیین می‌گردد. وزن نر حدود 5 میلیگرم کمتر از سن ماده است. سن‌هایی که 125میلیگرم و یا بیشتر وزن دارند، خصوصیات جسمی مطلوب و سن‌هایی که 115 میلیگرم وزن دارند، مشخصات جسمی ضعیف دارند.
گرایش سن به طغیان و یا دوره خاموشی، برحسب وزن بدن تعیین می‌شود. چنانچه در موقع بیداری سن از خواب زمستانه، وزن‌حشرات ماده 130 میلیگرم یا بیشتر باشد، سن مادر بطور متوسط 75 عدد تخم می‌گذارد و جمعیت پوره‌ها در صورت مساعد بودن‌شرایط زندگی بسوی طغیان گرایش دارد. اگر وزن سن مادر 115ـ99 میلیگرم باشد. میانگین تخم سن مادر حدود 44 عدد خواهد بود وجمعیت پوره‌ها بسوی خاموشی خواهد بود.
کنترل
سن گندم دارای دشمنان طبیعی بسیار مهم و متعددی می‌باشد که بطور خودبخود و طبیعی تا حدود زیادی آفت را کنترل می‌کنند که‌از جمله مهمترین آنها می‌توان به زنبورهای پارازیتوئید جنس‌های Trissolcus, Dissolcus, Assolcus از خانواده Scelionidaeاشاره کرد. گونه‌های T.vassilieri Mayو A.semistriatus Nee. در مبارزه بیولوژیک علیه سن گندم بیشترین اهمیت را دارند. این‌زنبورها سال‌ها بطور مصنوعی در آزمایشگاه پرورش داده می‌شدند و در بهار مصادف با تخمریزی سن‌ها در مزارع رها می‌گردیدند. ولی‌پس از ظهور سموم پر قدرت جدید و به دلیل رقابت‌های اقتصادی آشکار و پنهان و عدم کنترل صد در صد آفت که ویژگی این نوع‌مبارزه است و در نتیجه عدم رضایت کامل کشاورزان از آن، تنها به کاربرد سموم سمپاشی اکتفا گردید. ضروری است که این روش مبارزه‌دوباره احیا گردید.
اگر بتوانیم با قرق منطقی کوهها و تپه‌ها از چرای مفرط دام در آنها جلوگیری کنیم، تا حدودی از خطر حمله سن گندم کاسته‌ایم. بنظرمی‌رسد اگر پوشش گیاهی کافی باشد. سن به گرامینه‌های موجود در کوه قناعت کرده و کمتر به مزارع هجوم می‌آورد. بعلاوه سن گندم بابیش از 50 نوع گیاه بطور مستقیم یا غیرمستقیم رابطه میزبانی دارد. بنابراین حفاظت از مراتع و گیاهان مزبور، باعث حفظ جمعیت درحالت تعادل طبیعی آن و در زیر سطح زیان اقتصادی (EIL) می‌گردد.
یکی از مشکلاتی که در سال‌های اخیر بروز کرده است پدیده خشکسالی است، که باعث گسترش خسارت سن گندم شده است. با توجه‌به عدم رعایت صحیح حریم مراتع در کشور ما که به علل گوناگون از جمله تملک مراتع صورت می‌گیرد، بسیاری از افراد کم زمین وبی‌زمین به کاشت اراضی شیب‌دار و مراتع دارای خاک فقیر و بسیار فقیر روی آورده‌اند. در شرایط نامناسب بارندگی، جوانه‌زنی و رشداولیه گیاه که لازمه بوجود آمدن بوته‌های قوی در بهار سال بعد می‌باشد، با اشکال مواجه شده و محصول بقدری ضعیف می‌گردد، که‌گاهی برداشت آن مقرون به صرفه نمی‌باشد و توسط کشاورزان رها می‌گردد. این بهترین فرصت برای پوره‌های سن آخر و حشرات تازه‌بالغ است که تغذیه خود را کامل نموده و به اندازه کافی چربی ذخیره کننده و خود را برای زمستان سخت مهیا کنند. بنابراین بایدچاره‌ای اندیشید تا از کاشت اراضی فقیر و مراتع شیب‌دار توسط کشاورزان جلوگیری شود. کشت جو بجای گندم در کانون‌های آلودگی‌یکی از اصلی‌ترین گزینه‌هایی است که اکثر متخصصان به آن اشاره کرده‌اند. در نمونه‌گیری‌های اینجانب در مناطق کبودرآهنگ و رزن‌در استان همدان، اختلاف شدید در آلودگی این دو محصول مشاهده شد. برداشت دو مرحله‌ای گندم در مرحله خمیری شدن نیز یکی‌از توصیه‌های اصلی است که نتایج آن در کشورهای شوروی سابق رضایتبخش بوده است.
دانشمندان شوروی سابق همچنین با استفاده از روش برداشت دو مرحله‌ای توفیقات زیادی در جهت مبارزه با سن و کنترل آن بدست‌آوردند. برداشت دو مرحله‌ای غله عبارت است از:
1. درو سریع خوشه‌ها با ماشین در مرحله مومی شدن دانه و حمل خوشه‌ها به خرمن‌گاه در مدت 3ـ2 روز (هرچه سریعتربهتر) درمنطقه آلوده به سن
2. خرمن کوبی بوسیله ماشین بوجاری در خرمن‌گاه و حمل محصول بوجاری شده به انبار غله در مدت 3ـ2 روز.
روش زراعی دیگر برای کنترل سن، شامل کشت زود در پاییز (هراکشت) و برداشت سریع در آخر بهار است. باید از کشت کرپه اجتناب‌کرد. کاشت ارقام زودرس گندم باعث گریز محصول از زمان اوج فعالیت پوره‌های سن آخر و سن‌های بالغ نسل جدید می‌شود. ارقام‌گندم مقاوم به سن در حال بررسی و شایان توجه بسیار است، زیرا برخی ارقام گندم بوسیله ریشک‌های زیاد یا دارا بودن سیلیس بیشتربافت خود یا روش‌های دیگر، تغذیه آفت را با مشکل مواجه می‌کنند. جهت کنترل شیمیایی نیز توجه به سطح زیان اقتصادی آفت‌ضروری است. بهمین منظور فرم مبارزه با جمعیت سن مادر و پوره سن هر سال یا چند سال یکبار تعیین و توسط سازمان حفظ نباتات‌ابلاغ یا اجرا می‌گردد. این میزان جمعیت که کنترل شیمیایی را ضروری می‌کند در گندم یا جو و زراعت آبی و دیم تفاوت دارد
مطالب مرتبط
خواص ميوه ارسال نظر برای این مطلب
اطلاعات کاربری
دانلود عکسلینک دوستان
نظرسنجی
نظر تون رو درباره سایت با تشکر محمد میرگل
آمار سایت